3
her canlı ve cansız varlığın * portakalda vitamin oldukları zamana kadar hatta ondan da ötesine bakmaya çalışan bilim dalı.
4
Fazla ilgileneni olmayan, meraklıları için önerilen eserlerin (en azından ülkemizde) bulunması güç bilim. Pek zevklidir uğraşması. Tek zararı bir süre sonra patolojik bir hâl alması.
(bkz: parçaya bakmaktan bütünü görememek)
5
kelimeleri ezberden kullanmak yerine onların nereden geldiklerini öğrenerek anlamak konusunda faydalı bir bilim. kelimelerin tarihini, birbirleriyle olan ilişkilerini, yaşadıkları değişiklikleri okumak, günlük hayatta sıkça kullandığımız kelimeleri daha iyi tanımak, çok iyi bildiğinizi düşündüğünüz birisinin hiç bilmediğiniz bir özelliğini keşfetmek kadar şaşırtıcı ve eğlenceli.
6
etimoloji başlığına yazıyorsak işe 'etimoloji' kelimesinin etimolojisiyle başlayalım; yunanca 'sözün gerçek içeriği' anlamına gelen 'etymon' ile 'doktrin, bilim, çalışma' gibi ulvi anlamlara gelen 'logia, logos' kelimelerinin birleşmesinden oluşmuş 'etimoloji' sözcüğü. ha, 'etymon' kelimesi nereden gelmiş derseniz, o da yunan dilbilimcilerinin çalışma sahasına girer, detaylarda boğulmayalım.
kelimeler ulusal dilde yerini alırken çok doğal olarak en çok etkileşimde bulunduğu kültürlerden etkilenir. komşu ülkeler, savaşlar, barışlar, dostluklar, düşmanlıklar, yaşanmışlıklar ya da yaşanacak olanlar. bulunduğunuz yerin coğrafi konumu da son derece etkilidir dilin oluşumunda. örneğin, eskimo dilinde 'kar' ile ilgili 'sulu kar, kuru kar, düşen kar, yerdeki kar vs.' gibi pek çok kelime varken ekvator ülkelerinde bu kelimeyi tek bir şekilde tanımlamak yeterlidir. keza sıcak ülkelerde 'deve' kelimesinin içinde bulunduğu deyim çok fazla iken soğuk ülkelerde 'fok' kelimesi ile ilgili kelimeler fazladır.
bir dil, diğer topluluk ve dillerle ilişkiye girdiğinde o dilden aldığı kelimelere kendi ruhunu ve karakterini aksettirir doğal olarak. 'halk etimolojisi' dediğimiz uydurma fakat kulağa hoş gelen kelime ve deyimler 'galat-ı meşhur' olarak dile yerleşirken kelimenin aslı kulağı tırmalamaya başlar. misal olarak arapça 'kerr-u fer' yani 'ziynetli, gösterişli' sıfatı türkçede önce 'kerli ferli'ye, sonra 'kelli felli'ye dönüşmüştür. bu devirde bir kişiyi tanımlarken 'o kişi kerr-u ferr' deseniz kimse anlamaz ama 'kelli felli' dediğinizde iki tarafın kulağı da rahatlar. 'kazın ayağı öyle değil' deyimindeki 'kaz' ile cümlenin ilişkisini aramak beyhude bir çabadır. çünkü oradaki anlam 'hüküm, kural öyle değildir' anlamına gelen 'kaziye öyle değil' tabiridir. 'halk etimolojisi' dediğimiz örnekler halkın diline yatkın şekilde kelime ürettiği pratik zeka ürünü kelime ya da deyimlerdir. 'bakırköy'ün bakır çıkarılan bir köy gibi algılanması, 'tahtakale'nin orada tahtadan bir kale olduğu varsayımı, 'niagara'nın 'ne yaygara' olarak türkçe'den geldiğinin anlatılarak böbürlenilmesi, 'hint hurması' demek olan 'temr-i hindi' tabirinin 'demirhindi' adını alması, anadoluda ermenice, rumca, arapça, farsçadan alınmış yer adları olan 'glandos'a 'gelendost', 'agalassos'a 'ağlasun', 'balahisar'a 'ballıhisar', 'karvala'ya 'gelveri' vs. denmesi bazı 'halk etimolojisi' örneklerindendir. bu sadece bizim dilimize özgü bir durum değildir. her halk zekası ölçüsünde kendi etimolojisini kaçınılmaz olarak yaratır. yine aynı şekilde; 'buldozer'i 'yoldüzer', 'demokrat'ı 'demirkırat', 'sans numero'yu '100 numara', 'tubeless'ı 'dubleks', 'istanbul'u 'islambol', 'anadolu'yu 'ana dolu', 'sota limena'yı 'sütliman', yünlü anlamındaki 'peşmine'yi 'pişmaniye', italyanca orta menzilli top anlamına gelen 'palla e mezza'yı 'balyemez', keyfa kalesi demek olan 'hısnkeyfa'yı 'hasankeyif', farsça 'mide okşayan' demek olan 'mide-nüvaz'ı 'maydanoz' (aslen 'macedonission'), farsça 'çok özellikli' demek olan 'pür-hassa'yı 'pırasa', yunanca 'kucak' anlamına gelen 'korphos'u 'körfez', latince 'kağıt, vesika' demek olan 'charta'yı 'harita', yunanca 'manisa taşı' anlamına gelen 'magnetes lithos'u 'mıknatıs', iskenderin çözdüğü 'gordion' düğümünden 'kördüğüm', 'narduban'ı 'merdiven' yapan hep halk etimolojisinin zeka pırıltılarıdır.
her kültürde, her dönemde yabancı dillerden geçen kelimelerin kendi dillerindeki gibi kalmasını isteyen 'fesahatçılarla (dilde kuralcı), öz dilinden başka hiçbir kelimeyi kabul etmeyen 'dil tasfiyecileri, uydurukçular' tartışma içinde olmuşlardır. lakin nasıl ki fesahatçilerin kandili 'kındîl', mendili 'mındîl' dedirtme çabaları boşa çıktıysa, uydurukçuların da kandili 'yaltırak', mendili 'sümkürek' şeklinde kabul ettirme uğraşıları beyhude olmuştur. 1930'lu yıllarda ankara şehir içi otobüslerinin üzerinde 'ankara urayı otobüsleri' yazısı uzun süre yer almasına rağmen halk, 'belediye' yerine 'uray'ı benimsemediği gibi 'faraziye' yerine teklif edilen 'varsayım' kelimesi de aksine tutmuştur.
dil, kültürler arasında bir etkileşim sonucu geliştiğine göre bize nasıl başka dillerden kelimeler geldiyse bizden de başka dillere çokça kelime geçmiştir. türkçe 'kabırcak (sandık, tabut) macarcaya 'koporso', yine 'bilig (işaret, bilgi) macarcaya 'belyeg (ilim), 'ağa' fransızca ve ingilizceye 'aga ve agha', 'paşa' fransızcaya 'pach', ingilizceye 'pasha, bashaw', 'yeniçeri' fransızcaya 'janissaire', ingilizceye 'janissary', vs. olarak geçmiştir. iki kültür hangi alanlarda etkileşime girdiyse doğaldır ki o alanlardaki dillerde kelime alışverişi artmıştır.
dil o denli canlıdır ki, normal yaşayanlarda görülen tutarsızlıklar dilde de görülmüştür. 'sermaye' kelimesini 'kapital'den daha çok kullanan dil, 'sermayedar' yerine 'kapitalist' kelimesini kullanmayı tercih etmiş, bu da yetmemiş kelimenin anlamını olumludan olumsuza çevirmiştir. günümüzde 'gönül' anlamına gelen 'dîl' kullanılmazken 'dîlber', su anlamına gelen 'ab' kullanılmazken 'abdest, ab-ı hayat', 'ıs' ve 'ök' kullanılmazken 'ıssız ve öksüz' kullanılıp yaşatılmıştır. dil, 'benefşe'yi döndüremeyince 'menekşe', 'kehrüba'yı kaba bulunca 'kehribar', 'nimten (yarım tenli)'i yanlış bulup 'mintan' olarak düzeltmiştir. 'iştiha'yı 'iştah', 'rasuht'u 'rastık' yapan dilin bu canlılığıdır. 'sihriç' 'sarnıc'a, 'çeyrob' 'çorab'a, 'hoş-ab' 'hoşaf'a, 'mihmaz' 'mahmuz'a, 'badiheva' 'bedava'ya, 'pencşenbih' 'perşembe'ye, 'magnatis' 'mıknatıs'a, 'bâdincan' 'patlıcan'a, 'civanmert' 'cömert'e, 'istiftah' 'siftah'a, 'çadurşeb' 'çarşaf'a, 'çeprast' 'çapraz'a, 'çaryek' 'çeyrek'e dönüşürken canı yanmış mıdır? sanmam.'alaim-i sema'yı 'eleğimsağma'ya dönüştürürken eğlendiğine eminim ama.
şimdi biraz işin eğlenceli kısmına geçelim. ibo 'kaşların arasına domdom kurşunu değdi' derken, 'domdom' ne demek biliyor muydu acaba? 'domdom' 19. yüzyılda ingiliz ordusuna dışı çelikten, ucu haç şeklinde çeltikli olduğu için çarptığı yeri genişleyerek dağıtan mermi üreten hindistanın batı bengal bölgesindeki 'dum dum' şehrindeki silah fabrikasının isminden almıştır. küçükken kelime oyunuyla 'aa, kar yola yağmış' şeklinde yaptığımız komikliklerdeki 'karyola' aslında italyanca 'el arabası' anlamına gelen 'carriola'dan dilimize geçmiş. italyanlar gemilerde kullandığı taşınabilir tekerlekli yataklara latince 'carri (taşımak)' kelime kökünden türeterek bu kelimeyi kullanmaya başlamışlar. bizim gemicilikle ilgili kullandığımız kelime ve terimlerin çoğu italyancadan gelmiştir. halikarnas balıkçısının ruhu şad olsun.
yine 'alarm'ın italyanca 'herkes silah başına' anlamına gelen 'alle arme' den geldiğini bilirsek sabahları alarm sesine niye dehşetle uyandığımızı çözeriz belki. peki 'mafia - mafya'nın 'bütün fransızlara ölüm, yaşasın italya' cümlesindeki kelimelerin baş harflerini 'morte alle francia, italia anela!' dan alarak tüm dünya dillerine armağan ettiğini öğrenmek keyif veriyor mu size de? veya 'lazer'in 'light amplification by stimulated emission of radiation' yani 'radyasyonun harekete geçirilmiş yayılması yoluyla ışık çoğaltılması' ifadesinin baş harflerinden oluştuğunu bilmek? karadenizli askerle bir ilgisi olmadığını bilmek de ayrı bir hayal kırıklığı olabiliyor. bunlarla beraber 'anzac'ın 'australia and new zealand army corps - avustralya ve yeni zelanda ordu birlikleri' olduğunu', radar'ın 'radio detection and ranging', sonar'ın 'sound navigation and ranging', awacs'ın 'airborne warning and control system', gestapo'nun almanca 'geheime staatspolizei' dan kısaltma olduğunu belki duymuşsunuzdur. fakat bir ülkenin isminin bölge isimlerinin baş harflerinden oluştuğunu öğrendiğimde aydınlanmıştım. evet, 'pakistan' '(p)encap - (a)fganya - (k)eşmir - (s)ind ve belucis(tan)' dan, önce 'pakstan' sonra 'pakistan' olduğunu eminim çoğunuz yeni öğrendi.
hadi kısaltmalardan devam edelim. 'ro-ro' kamyon ve tır gibi yük taşıyan hacimli araçları limanlar arasında getirip götüren büyük gemilere deniyor. ismini ingilizce 'roll on - roll off (bindir - indir)' den almış. yine 'tır' kelimesini çoğumuz arka kasası kapalı büyük kamyon olarak bilirdik, meğerse fransızca 'uluslarası karayolu taşımacılığı' anlamına gelen 'transportation internationale routier' den gelirmiş.
bazı kelimeler ise dilimize marka adlarından geçmiş. mesela, hepinizin bildiği selpak, kot, jilet, oje, neskafe, teflon, naylon, termos, rimel, ozalit, klakson, jakuzi, lego, aydınger, cemse, formika, karpit, polyester, ping pong, ytong vb. yüzlerce kelime marka isminden genelleşmiş.
kalın ve geniş tahtaya ismini veren 'kalas' romanyanın ormanlık bölgesi olan 'galatz' dan gelmiş. coğrafi yakınlık olduğundan böyle, yoksa japonyada aynı ürüne kalas dendiğini sanmam. 'borsa' kelimesinin 15. yüzyılda belçikanın bruges şehrindeki 'beurse' meydanında toplanan tüccarlar dolayısıyla türediğini borsacılar bilir mi acaba? 'lepiska'nın almanyanın leipzig kentinde dokunan ipeğe benzetildiğini, misina ipinin ismini italyanın messina şehrinden aldığını, süet'in isveç demek olduğunu, tül'ün ilk olarak orada dokunduğu için fransanın 'tulle' şehrinden geldiğini bilebilirsiniz. ama 'parşömen'in izmirin 'bergama' ilçesinden geldiğini öğrenince bayrağımı astım ben.
bazı kelimeleri menşeinde kullanılan anlamının zıddı olarak kullanmışız. mesela arapçada 'şafak' 'akşamın alacakaranlığı' iken bizde 'sabahın aydınlığı' anlamında kullanılmış.'piş' kelimesi farsçada 'ön, öncü' manasındayken biz 'peşimden gel' derken hem kelimeyi değiştirip hem de anlamını 'arka' olarak değiştirmişiz. ama aynı kelimeyi 'pişekar' ve 'peşrev'de gerçek anlamında ve önek olarak dilimize geçirmişiz. farsça yine 'serbest' 'başı bağlı' anlamına geliyorken, biz tam tersi 'başıboş' anlamında kullanmışız. 'rana' arapçada 'ahmak' iken bizde güzel, latif anlamlarında kullanılmış.
biraz da birleştirilmiş kelimelere şaşıralım. 'sekiz ayaklı' demek olan 'octho-podi' bir şey ifade etmezken 'ahtapot' dediğinde anlam ete kemiğe bürünüverir. 'sehpa' almaya gittiğinizde size hep 4 ayaklı ufak servis masası çıkarırlar ama sehpa aslında 'üç-ayaklı' anlamına gelen farsça 'se-pa'dan türemiştir. 'amiral' kelimesi bazı kaynaklarda 'emir-ül mâ (su amiri), bazılarında ise 'emir-ül rahl (göç eşyası amiri) olarak gösterilir. 'pijama'nın 'ayak giysisi' anlamına gelen 'paycame'den geldiğini ortamlarda söyleyebilirsiniz. aynı 'came'ye 'şuy' ekleyerek 'elbise yıkayan' anlamında 'çamaşır'da ve 'ken' ekleyerek 'elbise yeri' anlamında 'camekan'da rastlıyoruz. 'şuy'un başına 'beden' anlamındaki 'ten' koyarak 'tenşuy (teneşir)' elde ediyoruz. 'baca', rüzgar, hava anlamındaki 'bâd' ile çıkış yeri demek olan 'cah' birleştirilerek ortaya çıkarılmış. farsça aynı 'bâd' kelimesini aynı anlamdaki arapça 'heva' ile yan yana getirip 'bedava'yı uydurmuşuz. farsça 'dört' anlamına gelen 'cehar (çar)' kelimesini 'kemer' anlamına gelen 'tag' ile birleştirip 'çardak (dört kemerli)', çivi anlamına gelen 'mıh' ile birleştirip 'çarmıh (dört çivili)', gün anlamına gelen 'şenbih' ile birleştirip 'çarşamba', 'köşe, duvar' anlamına gelen 'su' ile birleştirip 'çarşı', 'tek, bir' anlamındaki 'yek' ile 'çaryek (çeyrek)', 'sopa' anlamındaki 'çube' ile 'çerçeve (dört sopalı)' yapmışız. 'sol' anlamındaki 'çep' ve 'sağ anlamındaki 'rast' birleştirilerek sol-sağ anlamındaki 'çapraz' oluşmuş. 'çarşaf' daki 'çar', 'örtü' anlamındaki 'çadur' ve 'gece' anlamındaki 'şeb' den 'çadurşeb'den dönüşmüş. 'şeb'i yakalayınca 'gecenin nemi' anlamındaki 'şebnem' ortaya çıkıyor. 'çorba'nın tuzlu 'şûr' ve yiyecek 'bâ'dan oluşması da tansiyonu artırıyor. 'diploma' yunanca 'iki katlı' demek olan 'di ve plamos' kelimelerinden oluşmuş. çok çok eskiden diplomalar birbirini örtecek şekilde iki katlı olurmuş. 'zen' kelimesi 'kadın demek, çoğunuz bilirsiniz, buna 'koşan' anlamındaki 'bare' eklediğinizde 'zampara' çıkıyor ortaya. farsça 'boş' anlamındaki 'gep' ile 'oynayan' anlamındaki 'baze' kelimeleri 'geveze' olmuş, 'baze' kelimesini 'canıyla oynayan' anlamındaki 'canbaz'da da görebiliyoruz. 'gep' ingilizceye de mi geçmiş aynı anlamda, araştırmak lazım. 'aynı' anlamına gelen 'hem' ile 'süt' anlamındaki 'şir' birleştiğinde 'aynı sütü emen' anlamındaki 'hemşire' çıkıyor ortaya. eski türk filmlerinde kız kardeşe hemşire dendiğini hatırlatırım. 'hemşehri' dediğinizde 'aynı şehirli', 'hemhal' dediğinizde şimdilerde 'empati' denilen durum yani 'aynı halde bulunan', 'hemzemin' dediğinizde de 'aynı zeminde' anlamları yerine oturuyor. 'albay'ın 'alay beyi'nin kısaltması olduğunu biliyorsanız 'yarbay'ın da 'yardımcı albay'ın kısaltması olduğunu bilin. 'testere' aslen 'el bıçkısı' anlamındaki 'dest-erre'den bu hale gelmiş. 'abdest'te de 'el suyu, avuç suyu' olmuş 'ab-u dest'. 'alu' erik demek, 'şeft-alu' semiz erik, 'zerd-alu' sarı erik oluyor bu durumda. 'imrahor' padişah ahırının üst düzey görevlisi olan 'ahır emiri' anlamındaki 'emir-ul ahr'dan gelmiş. 'katküt' ingilizce 'cat-gut' dan gelip ameliyat dikiş ipliği olarak kullanılan kedi bağırsağının ismi olmuş. 'sunta'nın 'suni tahta'dan kısaltıldığını da duyun, şaşırın. 'karantina' italyanca '40 gün' demek. orataçağda salgın hastalıkların çok olduğu dönemde gemiler limanlarda 40 gün bekletilirmiş, bu dönemde herhangi bir hastalık ortaya çıkmazsa karaya çıkarmış bahriyeliler. zümrüd-ü anka kuşu farsçada 'simurg' diye geçer. 'otuz kuş' demektir. feridüddin-i attar'ın 'mantık-ut tayr'ını okursanız niye otuz kuş olduğunu anlarsınız. bu arada 'attar' bizim dilimize 'aktar' olarak geçmiş. 'aktarmalı uçak' daki farklı bir durum, aktar ne kadar kazanıyor ki uçağı olsun :d
eyyorlamam bu kadar. dilimiz 'search'tüyse affola. 'happiness'e mutluluk dolu bir yıl dilerim.
7
Bu konuyla ilgilenen yazarlar için şöyle bir twitter hesabı var;
twitter.com/...
9
pek sık duymadığımız kavramları açıklarken ya da basit şekilde temellendirirken sunum başlangıcında yer verilen inceleme. iyi bir başlangıç yapılabiliyor, eğlenceli oluyor.
10
Aslında insana mini bir hobi oluyor. Bir kelimenin anlamını araştırırken farklı konulara ve bağlantılara ulaşıyorsunuz.
Kimilerinden mini öyküler çıkıyor falan filan.
↑